Hoe machteloos zijn we tegen online roddels?

“Sanne heeft een affaire met meneer De Vries om haar cijfers omhoog te krijgen” en “Lisa gaat vreemd en liegt over haar leeftijd.”  Dit soort berichten wordt gedeeld door Gossip Girl-accounts, geïnspireerd op de gelijknamige Amerikaanse dramaserie. Deze TikTok-kanalen verspreiden ‘juice’ over leerlingen en docenten op middelbare scholen. Het is laagdrempelig om zo’n account te starten, maar de gevolgen kunnen de enorm zijn.

Roddelen is zo oud als de weg naar Rome, waarschijnlijk zelfs ouder. Dat het online gebeurt is ook niet nieuw, maar dat het massaal in de vorm van de zogenoemde Gossip Girl-accounts gebeurd was voor veel mensen schrikken. De kanalen, die zich veelal op TikTok vestigen, verspreiden geruchten over leerlingen en docenten op middelbare scholen. Je hoeft maar heel even op de app te zoeken en je komt het tegen. Maar kunnen we iets doen of staan we machteloos tegen de online roddels?

De Gossip Girl-accounts

De naam ‘Gossip Girl’ is afgeleid van de gelijknamige Amerikaanse Tv-serie, waarin een anonieme blogger sappige roddels verspreid over leerlingen. De accounts kunnen door iedereen, met basispakket onlinevaardigheden, worden aangemaakt. Je hoeft alleen maar een gebruikersnaam en wachtwoord te bedenken en dan kan je er al op los roddelen. Op TikTok worden hun volgers opgeroepen tot het insturen van roddels, die zij vervolgens weer kunnen delen. Grote kans dat de ingezonden roddels niet worden gecontroleerd, maar gewoon klakkeloos worden overgenomen. Als zo’n bericht eenmaal online staat, probeer het dan nog maar weg te krijgen.

Volgens het onderzoek ‘Social media in Nederland 2023’ zitten er ongeveer vier miljoen Nederlanders op TikTok, waarvan 2,5 miljoen dagelijkse gebruikers. De app is de grootste stijger van alle social media apps in Nederland. Ik heb ook een account en besluit om opzoek te gaan naar de Gossip Girl kanalen.

Nadat je wat zoektermen intypt als: ‘Gossip Girl’, ‘school’ en ‘roddels’, kom je er al snel een aantal tegen. Waaronder een account over een middelbare school in Capelle aan de IJsel. In een video roepen zij op om roddels in te sturen, omdat ze de school willen “exposen”. Ondanks dat het de eerste video op het kanaal is, kan het rekenen op bijna twintigduizend weergaven en honderden reacties. Ik zoek nog even verder en binnen no-time heb ik ‘juice’ gevonden over een school in Hoogeveen. Daar zou zogenaamd een affaire zou zijn tussen een docent en een leerling en zouden er twee leerlingen “de daad hebben gedaan op de wc’s.” Het bericht eindigt met: “gaan ze openbaar of blijft dit een geheim? XOXO Gossip Girl.”

Schadelijke gevolgen

Er is nog weinig bekend over de lange termijn gevolgen van de Gossip Girl-accounts op TikTok, omdat het een vrij nieuw fenomeen is. Volgens ‘Stop Pesten Nu’ kan online pesten snel omslaan naar fysiek pesten. “Wat online begint, kan offline doorgaan in de vorm van stigmatisering, uitsluiting en verbale mishandeling. Dit leidt tot een vicieuze cirkel van emotioneel leed, waarbij de slachtoffers zich nergens veilig voelen. Deze accounts verspreiden vaak valse informatie, maar de perceptie is dat waar rook is, ook vuur moet zijn. Dit leidt tot een omgeving waarin slachtoffers zich constant beoordeeld en veroordeeld voelen, zelfs als de beschuldigingen ongegrond zijn.” In Nederland worden er 400.000 jongeren online gepest, aldus ANP. Uit een onderzoek van het CBS blijkt meer dan de helft van de slachtoffers negatieve gevolgen te ervaren door het online pesten. Dit zijn in de meeste gevallen emotionele of psychische problemen.

Glenn Eilbracht (35) is een groot deel van zijn jeugd gepest en draagt de gevolgen zeventien jaar later nog steeds met zich mee. “Ik heb niet echt een jeugd gehad. Ik had geen vriendjes en ik zat eigenlijk alleen maar binnen. Als ik naar de jonge Glenn kijk, dan zie ik een zielig kuikentje die nog half in zijn ei zat. Ik was een onzekere jongen die zijn mond niet open durfde te trekken. Soms ben ik nog steeds onzeker en kan ik snel twijfelen over dingen. Ook ben ik vaak opzoek naar de bevestiging van anderen. Dat soort dingen komen echt doordat ik zo lang ben gepest. Het zat zo hoog dat ik op negenjarige leeftijd al tegen mijn moeder zei dat ik niet meer wilde leven”, aldus Glenn. Uiteindelijke heeft Eilbracht aangifte gedaan, maar de politie kon de zaak niet oppakken.

Pesten is niet strafbaar

In de wet staat geen specifiek artikel waarin pesten strafbaar wordt gesteld. Onbegrijpelijk volgens Glenn: “de politie moet veel harder op kunnen treden, want pesten kan ervoor zorgen dat mensen depressief worden en geen uitweg meer weten.” Uit onderzoek van het CBS blijkt dat 66 procent van de slachtoffers in 2021 pesten heeft gemeld. De meesten meldden het bij familie of vrienden. Van alle slachtoffers deed 14 procent aangifte. Van de slachtoffers die geen aangifte hebben gedaan, denkt 39 procent dat ‘het toch niets helpt’.

Omdat pesten zelf niet strafbaar is, is het soms lastig om een zaak rond te krijgen. Er moet bewijs worden verzameld van andere strafbare feiten zoals bedreiging of laster. Een tijdrovend en uitputtend proces voor slachtoffers van pesterijen. Volgens Guido De Winter, werkzaam bij politie-eenheid Rotterdam, is het bij dit soort accounts beter om überhaupt te voorkomen dat het zo ver gaat. “In sommige gevallen zijn incidenten online zo erg dat je wel over moet gaan op vervolging, maar ik geloof erin dat vroegtijdig signaleren en het gesprek aan gaan, nog veel meer leed kan voorkomen.”

Digitale wijkagenten

Guido is aanjager van de digitale transformatie binnen de politie en op bureau Oud-Beijerland vertelt hij hoe zijn werk eruitziet. Zo houdt hij zich onder andere bezig met het aanstellen van digitale wijkagenten. Deze agenten houden zich naast hun normale dagtaken bezig met online surveillance, om in de gaten te houden wat daar allemaal speelt. “Naast onze fysieke samenleving, is er ook een hele samenleving online en het is belangrijk dat we als politie daar aansluiten. Door het aanwezig zijn, signaleren, adviseren en handhaven”, aldus Guido.

Vergeleken met een aantal jaren geleden heeft de politie nu veel meer zicht op wat er online gebeurt. “Wij zitten één keer in de week bij elkaar met de digitale wijkagenten en voordat het groot nieuws was werd er hier al besproken dat het opvallend was dat de Gossip Girl-accounts ineens als paddenstoelen uit de grond schoten.” Daarop hebben ze gehandeld door een oproepje op social media te zetten en een brief te sturen naar lokale scholen. In de hoop het bij zoveel mogelijk mensen onder de aandacht te brengen, zodat als mensen de Gossip Girl-accounts zien, ze weten dat het gaat om onwaarheden.

Wees nieuwsgierig

De Gossip Girl-accounts zijn een trend en trends komen en gaan. Het lijkt erop dat dit soort accounts nu alweer afnemen. “Maar één ding weet je zeker, de volgende trend komt er weer aan, maar dan proberen we er weer op tijd bij te zijn”, aldus De Winter. “Online gebeurt er zoveel en voor sommige mensen is het echt een wirwar, waardoor ze het onderwerp vermijden. Er heerst nu nog cyberschaamte, maar dat is nergens voor nodig. Juist als je er weinig van weet, kun je erover het gesprek aangaan met je kind. Vraag wat er gebeurt in hun onlinewereld. Ze maken daar net zo veel mee als in de ‘normale’ wereld, al dan niet meer. De onlinewereld is hun wereld geworden. Door regelmatig dit soort gesprekken te voeren met je kind, zullen ze ook eerder naar je toe komen als er echt wat speelt. De digitale transformatie is niet iets waar we zomaar doorheen zijn, maar we moeten blijven evolueren. Er komen nieuwe platformen en nieuwe middelen. De politie kan het niet alleen, we werken het liefst samen met andere partijen, zoals de gemeente, scholen en burgers. We zullen allemaal moeten blijven verkennen, om bij de blijven in de onlinewereld. Dit soort problemen los je het beste hand in hand met elkaar op.”

Verantwoording van de cijfers
Het is belangrijk op te merken dat er geen specifieke data beschikbaar waren over het aantal Gossip Girl-accounts, hoogstwaarschijnlijk vanwege het relatief nieuwe karakter van dit fenomeen. De politie had eveneens geen beschikbare cijfers met betrekking tot deze kwestie. Voor dit artikel is daarom gebruik gemaakt van data over TikTok-gebruikers, online pesten, aangiftes van pesten en de negatieve gevolgen van pesten. 

Om data te verzamelen over online pesten en pestslachtoffers heb ik gebruikgemaakt van een artikel van Stop Pesten Nu, dat zich baseerde op een onderzoek van het ANP. Dit artikel rapporteerde dat 400.000 jongeren, tussen 15 en 25 jaar, worden gepest.

In het rapport 'Social Media in Nederland 2023' heb ik cijfers gevonden over het aantal Nederlandse gebruikers van TikTok. Ook wordt er genoemd hoeveel daarvan de app dagelijks gebruiken. Dit bood een inzicht in het bereik van de app in Nederland.

Het CBS heeft in 2021 uitgebreid onderzoek gedaan naar online veiligheid en criminaliteit, waarin (online) pesten werd behandeld. Mensen werden steekproefsgewijs benaderd. Dit onderzoek werd uitgevoerd onder deelnemers van 15 jaar en ouder. Ik heb bepaalde specifieke gegevens over relaties en provinciale cijfers buiten beschouwing gelaten.

Het is belangrijk op te merken dat de cijfers in werkelijkheid kunnen afwijken van de gerapporteerde cijfers. Pestslachtoffers kunnen aarzelen om hun ervaringen te melden, wat kan leiden tot onderrapportage en een vertekend beeld van de omvang van het probleem. Aan de andere kant kunnen sommige slachtoffers wellicht juist meer geneigd zijn om mee te werken aan onderzoeken, waardoor de cijfers hoger kunnen uitvallen dan in werkelijkheid. Bovendien is het niet vaststaand dat personen die worden genoemd op Gossip Girl-accounts onmiddellijk slachtoffer zijn van pesten. In veel gevallen worden namen weggelaten, dus het is onduidelijk in hoeverre dergelijke roddels daadwerkelijk impact hebben op scholen en individuen. Ondanks deze mogelijke beperkingen biedt dit onderzoek waardevolle inzichten in de opkomst van Gossip Girl-accounts op TikTok en cyberpesten in Nederland.